DNS — bu Internet tarmog'ida domen nomlarini IP manzillariga tarjima qiluvchi tizimdir. Internetda barcha qurilmalar va xizmatlar o'zaro aloqada bo'lishi uchun har biriga yagona IP manzil kerak bo'ladi. Ammo, IP manzillarni yodda saqlash odamlar uchun qiyin, shuning uchun domen nomlari yaratilgan. DNS bu nomlarni mos IP manzillarga avtomatik tarzda o'zgartiradi.
DNS ning asosiy vazifalari:
- Domen nomini IP manziliga tarjima qilish:
- DNS foydalanuvchi kiritgan domen nomini, masalan,
www.example.com ni mos IP manziliga (masalan, 192.168.1.1) aylantiradi. Bu yordamida foydalanuvchi veb-saytga kirishi mumkin.
- DNS keshini saqlash:
- DNS serverlari, qidiruv natijalarini vaqtincha saqlash orqali tarmoq tezligini oshiradi va boshqa serverlarni ortiqcha ishlatishdan saqlaydi.
- E-mail xizmati uchun DNS:
- DNS, shuningdek, e-mail xabarlarini to'g'ri manzilga yetkazish uchun kerakli
MX (Mail Exchange) yozuvlarini ham boshqaradi.
DNS qanday ishlaydi?
- Foydalanuvchi so'rov yuboradi:
- Masalan, foydalanuvchi brauzerga
www.example.com deb kiritadi.
- DNS serverlarining qidiruvi:
- DNS serveri avvalo o'zining keshini tekshiradi. Agar kerakli ma'lumot mavjud bo'lsa, u darhol foydalanuvchiga qaytariladi.
- Agar keshda yo'q bo'lsa, DNS server boshqa yuqori darajadagi serverlardan ma'lumot so'raydi.
- IP manzilining qaytarilishi:
- DNS server, so'rovni bajarib, kerakli IP manzilini qaytaradi va foydalanuvchi brauzeri shu manzilga ulanadi.
DNS turlari:
- Recursive DNS (Rekursiv DNS):
- Foydalanuvchi tomonidan yuborilgan so'rovni bajarish uchun, bu server boshqa serverlarga so'rov yuboradi va javobni qaytaradi.
- Authoritative DNS (Avtorizatsiyalangan DNS):
- Bu serverlar domen nomi bilan bog'liq so'rovlarning haqiqiy javoblarini beradi. Masalan, har bir domen nomi o'zining avtorizatsiyalangan DNS serveriga ega bo'ladi.
DNS yozuvlari:
- A (Address) yozuvi:
- Domen nomini IP manziliga bog'lash uchun ishlatiladi.
- MX (Mail Exchange) yozuvi:
- E-mail xizmati uchun kerakli serverni ko'rsatadi.
- CNAME (Canonical Name) yozuvi:
- Bir domenni boshqa domen bilan bog'lash uchun ishlatiladi.
- TXT (Text) yozuvi:
- Ma'lumot saqlash uchun ishlatiladi, ko'pincha SPF yoki DKIM kabi e-mail xavfsizlik protokollari uchun ishlatiladi.
DNS xavfsizligi:
DNS tizimi o'zining xususiyatlariga ko'ra ba'zi xavfsizlik tahdidlariga duchor bo'lishi mumkin. Misol uchun, DNS spoofing (yoki DNS cache poisoning) hujumlarida, hujumchi DNS serverini noto'g'ri ma'lumotlar bilan to'ldirishi mumkin, natijada foydalanuvchi noto'g'ri manzilga yo'naltiriladi. Bunday hujumlarga qarshi kurashish uchun DNSSEC (DNS Security Extensions) kabi xavfsizlik protokollari mavjud.
DNS bilan bog'liq texnologiyalar:
- DNS over HTTPS (DoH): DNS so'rovlarini HTTPS orqali shifrlash va maxfiyligini ta'minlash.
- DNS over TLS (DoT): DNS so'rovlarini TLS orqali shifrlash va maxfiyligini ta'minlash.
